Τα παιδιά με διάγνωση ΔΕΠ-Υ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας) και ΔΑΦ (Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος), δυσκολεύονται στη ρύθμιση του συναισθήματος και στον αυτοέλεγχο. Συνήθεις εκδηλώσεις συναισθηματικής απορρύθμισης αποτελούν οι απότομες και έντονες συναισθηματικές εκρήξεις, το παρατεταμένο κλάμα ή φωνές, επιθετικές συμπεριφορές και δυσκολία να ηρεμήσουν μετά από ένα ψυχοπιεστικό γεγονός. Η διαχείριση της συναισθηματικής απορρύθμισης σε αυτές τις περιπτώσεις περιλαμβάνει ένα συνδυασμό πολυεπίπεδων παρεμβάσεων, όπως προσαρμοσμένες στρατηγικές συμπεριφοράς, θεραπευτικές παρεμβάσεις και αλλαγές στο περιβάλλον, με στόχο την ανάπτυξη δεξιοτήτων στα παιδιά για επικοινωνία, κατανόηση και ρύθμιση των συναισθημάτων τους. Ειδικότερα:

• Αξιολόγηση των συναισθηματικών εντάσεων και εκρήξεων. Προσπαθούμε δηλαδή να καταλάβουμε τι μπορεί να προκάλεσε στο παιδί την συναισθηματική απορρύθμιση, π.χ. μία ξαφνική αλλαγή στο πρόγραμμα που ενδεχομένως προκαλεί στο παιδί ιδιαίτερο άγχος και ως αποτέλεσμα έρχεται η συναισθηματική έκρηξη.
• Δημιουργία υποστηρικτικού περιβάλλοντος που μειώνει τους εκλυτικούς συναισθηματικούς παράγοντες. Αν π.χ. ένα παιδί δυσκολεύεται με την παρουσία του σε μέρη με πολύ κόσμο, μπορούμε να προτιμάμε εξόδους σε πιο ήσυχες ώρες ή να δίνουμε στο παιδί κάποιο αισθητηριακό παιχνίδι που μπορεί να το βοηθήσει να παραμείνει πιο ήρεμο.
• Εκμάθηση δεξιοτήτων διαχείρισης συναισθημάτων, όπως αναπνοές, μέτρηση μέχρι το 10, χρήση ενός αντικειμένου αποφόρτισης. Αυτές οι τεχνικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το παιδί, όταν βρίσκεται σε ένταση.
• Εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως το πώς μπορεί να αλληλοεπιδρά κατάλληλα με τους άλλους γύρω του, το οποίο μπορεί να μειώσει σημαντικά το κοινωνικό άγχος και συνεπώς τη συναισθηματική απορρύθμιση.
• Χρήση οπτικών μέσων για την αναπαράσταση των συναισθημάτων ή αφήγηση ιστοριών μπορούν επίσης να βοηθήσουν το παιδί να κατανοεί και να επικοινωνεί τα συναισθήματά του περισσότερο και με πιο αποτελεσματικό τρόπο.
• Εκπαίδευση της οικογένειας σχετικά με τη συναισθηματική απορρύθμιση, την έγκαιρη αναγνώριση των εκλυτικών παραγόντων και ενδείξεων και διαχείριση των συναισθηματικών εκρήξεων με ηρεμία και σταθερότητα.
• Υποστήριξη από σχετικούς επαγγελματίες με συνεδρίες εργοθεραπείας, λογοθεραπείας και ψυχοθεραπείας.

Καταρχήν, ως γονείς χρειάζεται να αναρωτηθούμε γιατί ο/η έφηβος περιμένει ή χρειάζεται ανταμοιβή για τη συμπεριφορά του ή την καλή επίδοση στο σχολείο.  Είναι μια λάθος σύνδεση που έχει χτιστεί από όταν ήταν παιδάκι και για ποιο λόγο; Επίσης, σε δεύτερη φάση είναι σημαντικό να σκεφτούμε αν η ανταμοιβή εξυπηρετεί σε κάτι και εμάς. Χρειάζεται να δούμε αν η ανταμοιβή αποτελεί κάποιες φορές μια εύκολη λύση και για εμάς τους ίδιους ώστε να πετύχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα σε πιο σύντομο χρονικό διάστημα, γιατί δυσκολευόμαστε να βρούμε άλλους τρόπους να βοηθήσουμε το παιδί να εκδηλώνει θετικές συμπεριφορές ή να αποδίδει στο σχολείο.

Αυτό που είναι σημαντικό να κάνουμε είναι να χτίσουμε στα παιδία και στους εφήβους εσωτερικά και όχι εξωτερικά κίνητρα για τη συμπεριφορά και την επίδοση τους. Αυτό μπορούμε να το κάνουμε συζητώντας σε κάθε περίπτωση γιατί είναι σημαντικό να εκδηλώνουν θετικές συμπεριφορές και να προσπαθούν σχολείο. Επίσης συμπεριφοριστικά χρειάζεται  να αποσυνδέσουμε την ανταμοιβή από την επίδοση ή τη καλή συμπεριφορά. Για παράδειγμα, ας σκεφτούμε μια περίπτωση όπου ο έφηβος μας λέει «αν πάρω 19 στο διαγώνισμα, θα με αφήσεις να βγω μέχρι πολύ αργά έξω το Σάββατο;». Σε αυτήν την περίπτωση χρειάζεται να επισημάνουμε στο παιδί μας ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές καταστάσεις. Μπορούμε να συζητήσουμε το ενδεχόμενο να κάτσει παραπάνω το Σάββατο έξω με τους φίλους του, καθώς  καταλαβαίνουμε ότι το κάνουν οι περισσότεροι συνομήλικοι του και κατανοούμε ότι θέλει να περάσει παραπάνω χρόνο μαζί τους ή και δε θέλει να διαφέρει ή/και γιατί το εμπιστευόμαστε (πάντα μέσα στα ανεκτά όρια της οικογένειας). Ωστόσο, η μεγαλύτερη αυτή ελευθερία είναι σημαντικό να εξηγήσουμε ότι δεν συνδέεται με το αν θα τα πάει καλά ή όχι στο διαγώνισμα. Το να θέλει να προσπαθήσει στο διάβασμα και να έχει μια καλή επίδοση έχει να κάνει με το ίδιο και χρειάζεται να σκεφτεί γιατί αυτό του είναι σημαντικό (π.χ. θα νιώσω όμορφα με τον εαυτό μου που προσπάθησα, έχω βάλει ένα στόχο και θέλω να τον πετύχω ή η τάδε σχολή είναι το όνειρο μου και για αυτό θέλω να παλέψω…).

Εν κατακλείδι, χρειάζεται να έχουμε κατά νου ότι το κλειδί σε όλα είναι η σχέση και η σύνδεση με το παιδί και όχι η ανταμοιβή. Μέσα από μια σχέση εμπιστοσύνης, το παιδί θα μάθει πως να διαμορφώνει εσωτερικά κίνητρα, να χτίζει υγιείς σχέσεις με τους γύρω του, να συμπεριφέρεται όμορφα και να θέτει στόχους για τον εαυτό του.

Η προσχολική ηλικία είναι η περίοδος από 2 έως 5 ετών. Αυτήν την περίοδο τα παιδιά αρχίζουν να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν σταδιακά τα συναισθήματα τους, καθώς και να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων. Μαθαίνουν να ονοματίζουν τα συναισθήματα τους, αναπτύσσουν πιο στενές σχέσεις και με άτομα εκτός οικογένειας, παιδιά και ενήλικες, γίνονται πιο αυτόνομα και δείχνουν μεγαλύτερη περιέργεια για το περιβάλλον τους. Ειδικότερα,

Στην ηλικία των 3-4 ετών τα παιδιά:

• Αρχίζουν να δείχνουν πως νιώθουν για τους άλλους
• Χρησιμοποιούν λέξεις για να περιγράψουν βασικά συναισθήματα όπως χαρά, λύπη, θυμό
• Μπορούν να είναι πιο ευέλικτά και να δέχονται αλλαγές στην καθημερινότητά τους
• Δείχνουν περιέργεια για πράγματα και ανθρώπους
• Φτιάχνουν φανταστικά παιχνίδια
• Το παράλληλο παιχνίδι υπάρχει ακόμα σε αυτή την ηλικία, αλλά αρχίζουν να παίζουν και μαζί με άλλα παιδιά.

Στην ηλικία των 4-5 ετών τα παιδιά:

• Χρησιμοποιούν λέξεις για να περιγράψουν πιο περίπλοκα συναισθήματα όπως απογοήτευση ή αμηχανία, ιδιαίτερα αν τα ενθαρρύνουμε να το κάνουν ή αν τα ενισχύσουμε με παραδείγματα προς αυτήν την κατεύθυνση
• Νιώθουν ενοχή, απογοήτευση ή ντροπή, και για αυτό το λόγο μπορεί να κρύβουν την αλήθεια ή να αρνούνται ότι έκαναν κάτι
• Αρχίζουν να κατανοούν πως νιώθουν οι άλλοι γύρω τους
• Μπορούν να διαχειρίζονται λίγο καλύτερα τα έντονα συναισθήματα όπως θυμό, σύγχυση ή απογοήτευση
• Παίζουν και συνεργάζονται πιο ενεργά με άλλα παιδιά (π.χ. δημιουργούν σενάρια/ιστορίες παιχνιδιού με αρχή-μέση-τέλος).

Στην ηλικία των 5 ετών και άνω τα παιδιά:

• Χρησιμοποιούν λέξεις για να περιγράψουν συναισθήματα όπως απογοήτευση, ενοχή ή ζήλια
• Έχουν μεγαλύτερη επίγνωση των συναισθημάτων απέναντι σε άλλους και μπαίνουν ευκολότερα στη θέση του άλλου
• Έχουν περισσότερη υπομονή όταν περιμένουν για κάτι
• Το παιχνίδι έχει εμπλουτιστεί ακόμα περισσότερο καθώς και η φαντασία τους (παίζουν παιχνίδια ρόλων, παίζουν επιτραπέζια, είναι σε θέση να ακολουθούν καλύτερα τους κανόνες, μπορούν να διαχειρίζονται καλύτερα την ήττα).

Πριν εξηγήσουμε τη σύνδεση ανάμεσα στο συναίσθημα και τη συμπεριφορά είναι σημαντικό να εισάγουμε και την έννοια της σκέψης και να ορίσουμε τι σημαίνουν αυτές οι τρεις έννοιες. Η σκέψη αναφέρεται στη διεργασία του νου που περιλαμβάνει ιδέες, στάσεις και αντιλήψεις. Τα συναισθήματα είναι ψυχικές εμπειρίες που βιώνονται υποκειμενικά, κατευθύνονται προς ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και συνήθως συνοδεύονται από σωματικά συμπτώματα (π.χ. ταχυπαλμία, σφίξιμο στο στήθος). Η συμπεριφορά περιλαμβάνει τις αντιδράσεις ενός οργανισμού ως απάντηση σε εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα. Όσον αφορά στη σύνδεση αυτών, οι σκέψεις μας προκαλούν τα συναισθήματα μας και τα συναισθήματα κινούν τη συμπεριφορά μας. Κάθε μας σκέψη δημιουργεί ένα συναίσθημα, π.χ. σκέφτομαι αρχικά ότι «το παιδί μου συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο επίτηδες», το οποίο με το σειρά του μου δημιουργεί ένα συναίσθημα, π.χ. νιώθω θυμό, και μετά ακολουθεί η συμπεριφορά π.χ. φωνάζω. Η συμπεριφορά ουσιαστικά είναι το αποτέλεσμα των σκέψεων και των συναισθημάτων μας.

Η ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να μπαίνει κανείς συναισθηματικά στη θέση ενός άλλου ατόμου και να νιώθει τα συναισθήματα που βιώνει. Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε κάποιο άτομο στεναχωρημένο, να μπορούμε να νιώσουμε τη λύπη και πιθανόν την απογοήτευση του, να μπούμε δηλαδή «στα παπούτσια του». Η ενσυναίσθηση είναι μια πολύ σημαντική δεξιότητα και βοηθά να συνδεόμαστε με ουσιαστικό τρόπο με τους γύρω μας.  Είναι όμως σημαντικό να μπορούμε να συναισθανόμαστε το άλλο άτομο, αλλά ταυτόχρονα να μην ταυτιζόμαστε πλήρως με τα συναισθήματα του. Ο όρος «συναισθηματικό σφουγγάρι» αν και δε χρησιμοποιείται επίσημα στην επιστημονική βιβλιογραφία, αναφέρεται στους ανθρώπους που επηρεάζονται ιδιαίτερα από τα συναισθήματα των άλλων και τα απορροφούν, όπως ένα σφουγγάρι το υγρό.  Πρόκειται συνήθως για άτομα με πολύ υψηλό επίπεδο ευαισθησίας απέναντι στη διάθεση και τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων, συγχέοντας τα όρια ανάμεσα στα δικά τους συναισθήματα και τα συναισθήματα των άλλων. Αυτό  μπορεί να επιφέρει συναισθηματική εξουθένωση, αγωνία, θλίψη και κόπωση. Τι μπορούμε να κάνουμε σε αυτές τις περιπτώσεις;

• Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι το να έχουμε ενσυναίσθηση δε σημαίνει ότι χρειάζεται να παίρνουμε μέσα μας και να κουβαλάμε τα συναισθήματα και τα προβλήματα των άλλων.
• Δουλεύουμε με τον εαυτό μας πάνω σε κομμάτια αυτογνωσίας. Αναστοχαζόμαστε πάνω στα συναισθήματά μας και δίνουμε την ευκαιρία να διαφοροποιήσουμε ποιο συναίσθημα είναι δικό μας και ποιο συναίσθημα έχουμε απορροφήσει από κάποιον άλλον.
• Προσπαθούμε να παραμείνουμε στο δικό μας ρόλο και να μην παίρνουμε την ευθύνη του άλλου ατόμου και των συναισθημάτων του.
• Λέμε στον εαυτό μας ότι είναι «εντάξει» να μην κάνουμε τα προβλήματα του άλλου δικά μας (δε μας κάνει λιγότερο καλό φίλο, σύντροφο ή γονέα).
• Μαθαίνουμε να λέμε «όχι» και δίνουμε χώρο στον εαυτό μας να κάνει ένα βήμα πίσω όταν το χρειάζεται.
• Δίνουμε προτεραιότητα σε δραστηριότητες αυτοφροντίδας, που μας χαλαρώνουν και μας γεμίζουν ενέργεια.
• Αναζητούμε τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας. Η συζήτηση με έναν ειδικό μπορεί να μας βοηθήσει σημαντικά στο να δούμε τι είναι αυτό που μας διακινείται όταν κάποιο άτομο εκφράζει αρνητικά συναισθήματα, πώς νιώθουμε, τι αντιδράσεις υιοθετούμε και πώς να θέτουμε υγιή όρια. Παράλληλα, μέσα από αυτή τη διαδικασία μπορούμε να επεξεργαστούμε και τις ενοχές που συχνά αναδύονται από τη θέσπιση των προσωπικών ορίων.

Είναι πολύ λογικό να μας επηρεάζουν διαφορετικά κάποιες καταστάσεις, και ως εκ τούτου να μην μπορούμε να διαχειριστούμε τόσο εύκολα τα συναισθήματα μας και τις αντιδράσεις μας ορισμένες φορές. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και όταν είμαστε ζευγάρι και γονείς. Ειδικότερα, οι γονείς κάποιες φορές δυσκολεύονται να τηρήσουν κοινή γραμμή απέναντι στο παιδί, π.χ. για τον έναν μπορεί να είναι πιο εύκολο να διατηρήσει τα όρια, ενώ ο άλλος να δυσκολεύεται. Αντίστοιχα, μπορεί να έχουν διαφορετική αντίληψη για την εκάστοτε κατάσταση και συμπεριφορά του παιδιού τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργείται χάσμα μεταξύ των γονέων, γεγονός που προκαλεί παράλληλα μία σύγχυση στο παιδί σε σχέση με το ποια είναι τα όρια, την επικοινωνία, τους κανόνες, ή την έκφραση συναισθημάτων. Παράλληλα, μπορεί να δημιουργήσει μία διάσπαση (splitting), όπου το παιδί μπορεί να προσκολληθεί στον έναν γονέα και να αποσυνδεθεί από τον άλλο. Συνεπώς, είναι σημαντικό να συζητάμε μεταξύ μας ως γονείς εκ των προτέρων, προκειμένου να υπάρχει μία κοινή γραμμή απέναντι στο παιδί. Ειδικότερα, ακόμα κι αν δεν υπάρχει απόλυτη και πλήρης ταύτιση μεταξύ μας, το οποίο είναι και αναμενόμενο καθώς είμαστε διαφορετικοί άνθρωποι, μπορούμε να προσπαθήσουμε να έχουμε κοινές αντιδράσεις και να διατηρούμε κοινή γραμμή απέναντι στο παιδί. Στη μεταξύ μας συζήτηση και ως ενήλικες, μπορούμε να δώσουμε περισσότερο χώρο να αναλύσουμε τις δυσκολίες μας, τα συναισθήματα που μας διακινούνται, όπως επίσης και να συμφωνήσουμε σε ένα κοινό πλάνο δράσης σε ορισμένες περιπτώσεις ή σε περιπτώσεις έντονης διαφωνίας ή κρίσης. Σε περίπτωση που δυο γονείς δυσκολεύονται να βρούνε μια κοινή γραμμή σε σημαντικά θέματα που αφορούν το παιδί, μια διαδικασία συμβουλευτικής με έναν ειδικό μπορεί να είναι πολύ βοηθητική και χρήσιμη τόσο για τους ίδιους, όσο και για το παιδί.

Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν προσπαθούν να χειριστούν τους γονείς συνειδητά. Ο χειρισμός απαιτεί επίγνωση, πρόθεση και σχεδιασμό. Τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει αυτόν τον ενήλικο τρόπο σκέψης. Λειτουργούν μέσα από τα συναισθήματα. Παράλληλα,  λόγω της ανωριμότητας του εγκεφάλου τους, ψάχνουν να βρουν τρόπους, πολλές φορές δυσλειτουργικούς, ώστε να καλυφθεί μια ανάγκη, μια επιθυμία, να τραβήξουν τη προσοχή μας, να εκφράσουν ένα συναίσθημα ή να εκφράσουν κάτι που δε μπορούν να πουν με λόγια. Είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε μήπως κάποιος ενήλικας λειτουργεί με αντίστοιχο τρόπο μέσα στο σπίτι ή στην οικογένεια (π.χ. να εκδηλώνει εκβιαστική συμπεριφορά ή να κρατά μούτρα). Τα παιδιά πολλές φορές μπορεί να εμφανίζουν συμπεριφορές μιμούμενα τη συμπεριφορά ενηλίκων.

Τι μπορούμε ως γονείς να κάνουμε σε περιπτώσεις που θεωρούμε ότι το παιδί εμφανίζει μία τέτοια συμπεριφορά;

• Να καθησυχάσουμε και να διαχειριστούμε το δικό μας συναίσθημα εκνευρισμού ή καχυποψίας
• Να υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας ότι η μάχη δεν είναι ανάμεσα στο παιδί και εμάς, αλλά ανάμεσα στο παιδί και τον εαυτό που θεωρούμε καλό να χτίσουμε στο παιδί μας μελλοντικά
• Να επεξεργαστούμε και να προσπαθήσουμε να συνδεθούμε με το τι προκαλεί αυτή τη συμπεριφορά στο παιδί
• Να δείξουμε στο παιδί πως να χειρίζεται τα συναισθήματα του και τις συμπεριφορές του με πιο λειτουργικό τρόπο
• Να λειτουργήσουμε ως πρότυπα στο παιδί, χρησιμοποιώντας εμείς λειτουργικούς τρόπους χειρισμού των συναισθημάτων.

Τα συναισθήματα είναι καθολικά: όλοι οι άνθρωποι από τη γέννηση τους είναι προγραμματισμένοι να τα βιώνουν. Τα συναισθήματα διακρίνονται σε θετικά και αρνητικά, όχι σε καλά και κακά συναισθήματα. Συνήθη θετικά συναισθήματα είναι η χαρά, η ικανοποίηση, ο ενθουσιασμός και η ηρεμία. Στα αρνητικά συναισθήματα συγκαταλέγονται συνήθως ο φόβος, το άγχος, η λύπη, ο θυμός και η ζήλια. Μερικές φορές μεγαλώνουμε μαθαίνοντας ότι τα αρνητικά συναισθήματα είναι κακά και ότι πρέπει να τα κρύβουμε ή να τα αποφεύγουμε. Έτσι, μπορεί να καταλήγουμε να μην νιώθουμε καλά όταν τα βιώνουν και τα ίδια μας τα παιδιά και να προσπαθούμε να τα απομακρύνουμε από αυτά, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Τα αρνητικά συναισθήματα, όταν δε βιώνονται σε υπερβολικό βαθμό, έχουν ουσιαστική σημασία για την ανάπτυξή μας. Ποια είναι λοιπόν η χρησιμότητα τους; Ο φόβος μας προστατεύει από κινδύνους και μπορεί να μας προετοιμάζει για δράση, ενώ το άγχος ενισχύει την εγρήγορση, τη συγκέντρωση και την επίτευξη στόχων. Η λύπη μας δείχνει ότι κάτι δεν πάει καλά και μπορεί να μας κινητοποιήσει για αλλαγές. Ο θυμός από την άλλη πλευρά, μας βοηθά να θέσουμε όρια και να εκφράσουμε τις ανάγκες μας. Τέλος, η ζήλια, που μπορεί να αναδυθεί συνήθως και μέσω της σύγκρισης με άλλους, μπορεί να μας βοηθήσει να προσδιορίσουμε τα σημεία που θα θέλαμε να αλλάξουμε και να μας παρακινήσει για αυτοβελτίωση. Τα παιδιά έρχονται στη ζωή με προίκα τα συναισθήματα τους, αλλά λόγω της ανωριμότητας του εγκεφάλου τους, χωρίς κανένα εργαλείο για το πως να τα διαχειριστούν. Η μόνη λύση λοιπόν είναι να εκπαιδεύσουμε εμείς οι ενήλικες τα παιδιά στη διαχείριση των συναισθημάτων τους, ώστε να μάθουν να τα χειρίζονται με λειτουργικό τρόπο καθώς μεγαλώνουν. Για να το κάνουμε αυτό, είναι σημαντικό να μη φοβόμαστε τα αρνητικά συναισθήματα, να τους δίνουμε χώρο και να μάθουμε να τα αναγνωρίζουμε πρώτα στον ίδιο μας τον εαυτό και στη συνέχεια στα παιδιά μας.