Όταν ένας άνθρωπος πενθεί, επιλέγει μεταξύ άλλων και τις αντίστοιχες πολιτισμικές συμβολικές πρακτικές που θέλει να ακολουθήσει. Σε αυτές εντάσσονται και τα μαύρα ρούχα. Οι εκπαιδευτικοί συχνά λειτουργούν ως πρότυπο για τα παιδιά και ενδεχομένως η επίκριση ως προς την επιλογή των μαύρων ρούχων να γίνεται αντιληπτή ως τέτοια. Ωστόσο, χρειάζεται να θυμόμαστε ότι η διεργασία του πένθους αποτελεί μία πολύ προσωπική εμπειρία και μέσα σε αυτήν ο καθένας μας επιλέγει τους δικούς τρόπους να νοηματοδοτήσει αυτήν την απώλεια και να βρει το κουράγιο να διατηρήσει μια σχέση με το άτομο που έφυγε ή πέθανε. Αν νιώθουμε ασφάλεια μπορούμε να το συζητήσουμε με τους συναδέλφους και να επικοινωνήσουμε αυτή την ανάγκη μας. Παράλληλα, δε ξεχνάμε ότι οι απώλειες είναι κομμάτι της ανθρώπινης ζωής και εμπειρίας. Τα παιδιά σταδιακά όσο αναπτύσσονται έρχονται σε επαφή με αυτό, για αυτό κι εμείς ως ενήλικες και εκπαιδευτικοί χρειάζεται να μιλάμε ανοιχτά και με ειλικρίνεια για τέτοια ζητήματα.

Όταν αναφερόμαστε σε απώλειες σε συλλογικό επίπεδο μιλάμε για το συλλογικό πένθος. Το συλλογικό πένθος είναι η αντίδραση και ο κοινός πόνος που βιώνει μια ομάδα ή μια κοινότητα λόγω μιας απώλειας, τραγωδίας ή καταστροφής. Συνδέεται συχνά με εκτεταμένες απώλειες, όπως φυσικές καταστροφές, μαζικές τραγωδίες ή κοινωνικές απώλειες. Η δημιουργία ενός αισθήματος ασφάλειας μετά από συλλογικές απώλειες στα παιδιά είναι βασικής σημασίας, χωρίς ωστόσο να υποτιμάμε την πραγματική δυσκολία της κατάστασης:

• Είμαστε ειλικρινείς και ανοιχτοί. Μπορούμε να πούμε «Ξέρεις ότι πρόσφατα συνέβη μια μεγάλη τραγωδία στην πόλη μας. Αυτό προκάλεσε πολλές αλλαγές και συναισθήματα σε πολλούς ανθρώπους, όπως και σε εμάς. Θα ήθελα να μιλήσουμε γι’ αυτό και να μάθω πώς αισθάνεσαι.»
• Δίνουμε χώρο στο παιδί και ακούμε τα συναισθήματά του. Τα συναισθήματα αυτά μπορεί να σχετίζονται μεταξύ άλλων και με τη συνεχή έκθεση σε ειδήσεις που καλύπτουν τα γεγονότα, ιδιαίτερα στα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας που έχουν ασχολούνται περισσότερο με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Παράλληλα, η υπερενασχόληση με αυτά τα ζητήματα μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μπορεί ενίοτε να πάρει χαρακτηριστικά εθισμού, εθισμού σε αρνητικές ειδήσεις. Σίγουρα υπάρχει ένα κομμάτι μας που θέλει να ενημερωθεί, ωστόσο στο πλαίσιο αυτό χρειάζεται να παίρνουμε και μία απόσταση. Θα μπορούσαμε για παράδειγμα να πούμε «Μου λες ότι νιώθεις λυπημένος γιατί βλέπεις συνεχώς τραγικές εικόνες στα μέσα ενημέρωσης. Είναι φυσιολογικό να νιώθεις έτσι. Καλό θα ήταν να κλείσουμε για αρκετή ώρα το κινητό και την τηλεόραση και να μιλήσουμε. Θα ήθελες να συζητήσουμε περισσότερο για το πώς νιώθεις;»
• Δημιουργούμε μια σταθερή ρουτίνα. Λέμε στο παιδί μας π.χ., «Εμείς ό,τι και να συμβαίνει θα προσπαθήσουμε να κρατήσουμε σταθερό το πρόγραμμα μας όσο μπορούμε και να κάνουμε τις καθημερινές/αγαπημένες μας δραστηριότητες.»
• Προσφέρουμε παρηγοριά και ασφάλεια. Αναγνωρίζουμε ότι πράγματι είναι μία δύσκολη περίοδος και του ενισχύουμε την υποστήριξή μας σε ό,τι κι αν χρειαστεί. π.χ., «Ξέρω ότι αυτή η περίοδος είναι δύσκολη, αλλά είμαι εδώ για να σε ακούσω και να σε στηρίξω. Πρέπει να ξέρεις ότι σε αγαπάω και θα είμαι εδώ για σένα όποτε με χρειαστείς.»

Στο πλαίσιο αυτό χρειάζεται να θυμόμαστε ότι το συλλογικό πένθος έχει μεγάλη σημασία καθώς ενώνει ανθρώπους και κοινότητες, ενισχύοντας την αίσθηση του ανήκειν και προάγοντας τη συνεργασία. Παράλληλα, μέσω του συλλογικού πένθους, οι άνθρωποι επιδεικνύουν αλληλεγγύη και συμπαράσταση προς τους πληγέντες και τις ομάδες που έχουν υποστεί απώλεια. Τέλος, το συλλογικό πένθος μπορεί να αυξήσει την επίγνωση για κοινωνικά ζητήματα και να ενθαρρύνει την αλλαγή και τη βελτίωση των συνθηκών.

Τόσο σε έναν αιφνίδιο θάνατο όσο και σε ένα θάνατο που τον περιμένουμε, υπάρχει η εμπειρία του ψυχικού πόνου και αυτό είναι το πιο σημαντικό. Ενδεχομένως πράγματι αυτό που μπορεί να διαφέρει να είναι η διαχείριση της απώλειας, χωρίς ωστόσο αυτό να ισχύει για όλους. Δεν ξεχνάμε ότι το πένθος αποτελεί μία πολύ προσωπική διεργασία για τον καθένα μας. Το αναμενόμενο πένθος συμβαίνει συνήθως όταν κάποιος έχει μία χρόνια ασθένεια και ο θάνατος είναι αναμενόμενος τόσο για τον ασθενή όσο και για τα οικεία του πρόσωπα. Η αναμονή μίας απώλειας μπορεί να είναι εξίσου επίπονη με την ίδια την απώλεια. Ωστόσο, αυτή η περίπτωση επιτρέπει στην οικογένεια να προετοιμαστεί για την επικείμενη απώλεια. Υπάρχει ενδεχομένως ο απαραίτητος χρόνος να επιλυθούν διαφωνίες και να μοιραστούν αυτά που θέλουν με τα αγαπημένα τους πρόσωπα, χωρίς να υπάρχει αυτή η ενοχή του «δεν πρόλαβα να του πω αυτά που ήθελα». Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να προετοιμάσουμε και το παιδί για την ενδεχόμενη απώλεια. Τα παιδιά ούτως ή άλλως όταν συμβαίνει κάτι τόσο σημαντικό στην οικογένεια λαμβάνουν τα μηνύματα, καταλαβαίνουν ότι κάτι συμβαίνει. Επομένως δε χρειάζεται να διατηρείται ένα μυστικό μέσα στην οικογένεια, από τη στιγμή που θα αλλάξει κάτι. Το πιο πιθανό είναι και το παιδί μας να θέλει να μοιραστεί κάποια πράγματα με το άτομο ή να περάσει χρόνο μαζί του, ιδιαίτερα αν πρόκειται για ένα πολύ κοντινό και αγαπημένο πρόσωπο. Όσον αφορά στον αιφνίδιο θάνατο, πρόκειται για απώλειες που συμβαίνουν ξαφνικά και απροσδόκητα, συνήθως λόγω κάποιου δυστυχήματος, ιατρικού ζητήματος (π.χ., καρδιακή προσβολή), μίας βίαιης επίθεσης, ενός πολέμου ή μίας φυσικής καταστροφής. Τα συμβάντα αυτά προκαλούν συνήθως ένα σοκ και μία σύγχυση. Η απώλεια σε αυτές τις περιπτώσεις συνήθως δε βγάζει κανένα νόημα και όσοι πενθούν συχνά έχουν πολλά ερωτήματα, για τα οποία μπορεί και να μην υπάρχει απάντηση, ή να κουβαλούν έντονα συναισθήματα ενοχής και θυμού. Σε αυτές τις περιπτώσεις η διεργασία του πένθους είναι πιθανό να διαρκεί μεγαλύτερο διάστημα και να χρειάζεται επιπλέον υποστήριξη από οικεία πρόσωπα.

Όταν υπάρχει μία απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου στη ζωή μου είναι αναμενόμενο ότι αυτό θα επανέρχεται, ιδιαίτερα σε γιορτές, σε επετείους ή σε μία δύσκολη συνθήκη. Ούτως ή άλλως δεν είναι γραμμικός ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε μία απώλεια. Το ζήτημα είναι κυρίως στη λειτουργικότητα μας και στο βαθμό που μας επηρεάζει στην καθημερινότητα μας, όταν έχει περάσει το πρώτο διάστημα μετά την απώλεια. Εκεί ενδεχομένως να υπάρχει κάποιο  ανεπίλυτο ή περιπλεγμένο πένθος (το πένθος δηλαδή που παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα και δεν έχει επιλυθεί). Πρόκειται για μια κατάσταση που εμφανίζεται όταν ένα άτομο βιώνει έντονα και επίμονα συμπτώματα θλίψης που παρεμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργία και τη συνολική ποιότητα ζωής του. Τα διαγνωστικά κριτήρια για το ανεπίλυτο πένθος σε ενήλικες χρειάζεται να έχουν διάρκεια τουλάχιστον έξι μήνες και περιλαμβάνουν:

• Επίμονα συμπτώματα θλίψης μετά την απώλεια, όπως έντονη θλίψη
• Συνεχής ενασχόληση με τον αποθανόντα
• Δυσκολία αποδοχής του θανάτου
• Αίσθημα κενού ή απώλειας του σκοπού
• Διαταραχές ύπνου
• Κοινωνική απόσυρση
• Δυσκολία συμμετοχής σε καθημερινές δραστηριότητες

Αν νιώθουμε ότι μία απώλεια συνεχίζει να μας επηρεάζει έντονα στο κομμάτι της λειτουργικότητάς μας δε διστάζουμε αναζητήσουμε τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι έχουν καλύτερη κατανόηση του θανάτου, αλλά μπορεί να παλεύουν ακόμα με συναισθήματα σοκ, δυσπιστίας ή θυμού. Μπορεί επίσης να δυσκολεύονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους ή να αισθάνονται πίεση να «είναι δυνατοί» για τους άλλους. Οι έφηβοι μπορεί επίσης να βιώσουν μια σειρά συναισθηματικών αντιδράσεων στο θάνατο και την απώλεια, συμπεριλαμβανομένης της λύπηςκαι της σύγχυσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι έφηβοι μπορεί επίσης να εμπλέκονται σε επικίνδυνες συμπεριφορές, όπως χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ, ως τρόπο αντιμετώπισης των συναισθημάτων τους ή ως μορφή αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς. Ο τρόπος με τον οποίο οι έφηβοι αντιμετωπίζουν τον θάνατο και την απώλεια μπορεί επίσης να επηρεαστεί από πολιτιστικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, σε ορισμένους πολιτισμούς, ο θάνατος θεωρείται ως φυσικό μέρος της ζωής και συζητείται ανοιχτά και θρηνείται, ενώ σε άλλους, ο θάνατος μπορεί να θεωρηθεί ως ταμπού και να μην συζητηθεί. Ομοίως, οι έφηβοι μπορεί να λάβουν διαφορετικά επίπεδα υποστήριξης από τις οικογένειες και τις κοινότητές τους για την αντιμετώπιση του θανάτου και της απώλειας, κάτι που μπορεί επίσης να επηρεάσει τις στρατηγικές αντιμετώπισης και τη συνολική ευημερία τους. Είναι σημαντικό για τους ενήλικες να παρέχουν πληροφορίες και υποστήριξη κατάλληλη για την ηλικία τους στα παιδιά, καθώς αυτά βιώνουν τα περίπλοκα συναισθήματα και τις προκλήσεις της θλίψης και της απώλειας. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την παροχή ευκαιριών στα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, την ανταπόκριση στις ερωτήσεις τους ειλικρινά και ανοιχτά και την παροχή βοήθειας ώστε να βρουν τρόπους να θυμούνται και να τιμούν το άτομο που έχει πεθάνει.

Μετά από μία απώλεια μπορεί να προκύψουν ερωτήματα στο παιδί ή ανησυχία για την απώλεια άλλων οικείων και πολύ κοντινών προσώπων. Είναι πολύ πιθανό το παιδί να μας ρωτήσει «Θα πεθάνεις και εσύ;». Σε αυτήν την περίπτωση, προσπαθούμε να ανακουφίσουμε τα παιδιά και να πούμε ότι αυτή τη στιγμή είμαστε κοντά τους για ό,τι χρειαστούν και δίπλα τους και ότι όσο περνάει από το χέρι μας δεν θα αφήσουμε τα παιδιά μόνα τους. Μπορούμε ακόμα να πούμε, κάποια στιγμή θα πεθάνω, όπως πεθαίνουν και όλοι οι άνθρωποι, αλλά έχουμε ακόμα πολλά να ζήσουμε μαζί, παρέα.

Ο φόβος θανάτου ή αλλιώς άγχος θανάτου είναι μία μορφή έντονου άγχους που χαρακτηρίζεται από το φόβο για το θάνατο του ίδιου του ατόμου ή της διαδικασίας του θανάτου. Σχετίζεται περισσότερο με συναισθήματα, αντιδράσεις και συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το άγχος και τις φοβίες γενικότερα. Ο φόβος θανάτου ενός κοντινού προσώπου, ειδικά αν υπάρχουν σχετικοί παράγοντες που μπορεί να αυξάνουν τις πιθανότητες, είναι κάτι ανθρώπινο και φυσιολογικό. Τα πιο συχνά συμπτώματα είναι συναισθήματα αγωνίας, ανασφάλειας, άγχους, πανικού και σωματικοί πόνοι, όπως συχνοί πονοκέφαλοι, ταχυκαρδία, δύσπνοια, ναυτία. Μία απώλεια μπορεί να πυροδοτήσει συναισθήματα άγχους θανάτου είτε για εμάς τους ίδιους είτε για τα οικεία και κοντινά μας πρόσωπα, ένα άγχος αποχωρισμού. Στην πραγματική απώλεια, ωστόσο, η έμφαση δίνεται στα συναισθήματα θλίψης, θυμού, ενοχών και στον θρήνο.

Οι  πιο συχνές και φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών στο θάνατο μπορεί να είναι οι εξής: θλίψη, σύγχυση, θυμός, ενοχές, άγχος, επίμονη αναζήτηση του ατόμου που πέθανε και σκέψεις γύρω από το θάνατό του, αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και του φαγητού, αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, επιθετικότητα, μείωση της απόδοσης στο σχολείο κλπ.), εκδήλωση συμπεριφορών προηγούμενων σταδίων ανάπτυξης (π.χ., ενούρηση) και σωματικά συμπτώματα όπως πονοκέφαλοι ή στομαχόπονοι. Επιτρέπουμε στο παιδί να θρηνεί με τον δικό του τρόπο και με τον δικό του ρυθμό και αποφεύγουμε την απόρριψη των συναισθημάτων του. Παράλληλα, παρέχουμε στο παιδί πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία πένθους, οι οποίες να είναι κατάλληλες για την ηλικία του π.χ., εξήγηση των σωματικών και συναισθηματικών αλλαγών που μπορεί να συμβούν μετά από μια απώλεια. Διαβεβαιώνουμε ότι τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις του παιδιού είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες. Ο θρήνος στα παιδιά είναι μία μακροχρόνια διεργασία. Δεν έχει συγκεκριμένο τέλος χρονικά και μπορεί να επανέρχεται στα επόμενα εξελικτικά στάδια του παιδιού. Οι εξελικτικές αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή του παιδιού μπορεί να δημιουργούν το έδαφος ώστε το παιδί να επαναβιώσει το θρήνο του, δίνοντας όμως και ευκαιρίες να βρει ένα νέο νόημα για αυτήν την απώλεια. Σε περίπτωση παρατεταμένου θρήνου, (6 μήνες και πάνω) ή εάν το παιδί αντιμετωπίζει συμπτώματα κατάθλιψης ή άγχους, μπορεί να είναι απαραίτητη η υποστήριξη από επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Η παρουσία των παιδιών σε μία κηδεία αποτελεί σημαντικό θέμα, για το οποίο οι απόψεις και οι συστάσεις μπορεί να διαφέρουν. Το κυριότερο είναι να λάβουμε υπόψη τις ατομικές ανάγκες και τις δυνατότητες της οικογένειας κάθε παιδιού πριν αποφασίσουμε σχετικά με την παρουσία του σε κηδείες. Επιπλέον, χρειάζεται να προσέξουμε τα εξής:

• Ηλικία του παιδιού: Η ηλικία του παιδιού είναι ένας σημαντικός παράγοντας. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να μην έχουν την ικανότητα να κατανοήσουν πλήρως την έννοια του θανάτου και της κηδείας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι προτιμότερο να λάβουμε υπόψη την ασφάλεια και την ευημερία τους, ώστε να νιώθουν προστατευμένα. Μπορεί τα μικρότερα παιδιά να συμμετάσχουν στην κηδεία για λίγο και στη συνέχεια να φύγουν με ένα πρόσωπο φροντίδας που εμπιστευόμαστε και να μην έρθουν στην ταφή.
• Ετοιμότητα και επιθυμία του παιδιού: Είναι σημαντικό να ακούσουμε τις επιθυμίες του παιδιού και να του δώσουμε την ευκαιρία να εκφράσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Κάποια παιδιά μπορεί να εκφράσουν την επιθυμία να παραστούν στην κηδεία ως έναν τρόπο αποχαιρετισμού και επεξεργασίας του πένθους.
• Προετοιμασία και υποστήριξη: Αν αποφασίσουμε το παιδί να παρευρεθεί στην κηδεία, είναι σημαντικό να το προετοιμάσουμε και να του εξηγήσουμε τι πρόκειται να συμβεί, π.χ., «Θα δεις πολύ κόσμο λυπημένο και ντυμένο στα μαύρα, θα υπάρχει ένα μεγάλο ξύλινο κουτί που μοιάζει με κρεβάτι και λέγεται φέρετρο. Μέσα σε αυτό θα είναι ξαπλωμένος ο παππούς/η γιαγιά». Στο πλαίσιο αυτό επιτρέπουμε στα παιδιά να εκφράσουν τις απορίες τους για τις τελετές. Επιπλέον, ενημερώνουμε τα παιδιά ποιον θα έχουν δίπλα τους και τους λέμε ότι αν δεν αισθάνονται καλά μπορούν να ζητήσουν να φύγουν.
• Ανάγκες του παιδιού μετά την κηδεία: Μετά την κηδεία, είναι σημαντικό να παρέχουμε στα παιδιά τον απαραίτητο χρόνο και την υποστήριξη που χρειάζονται για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και να επεξεργαστούν το πένθος.

Ο τρόπος που ανακοινώνουμε έναν θάνατο στα παιδιά επηρεάζεται από το εξελικτικό στάδιο του παιδιού. Όταν θέλουμε να ανακοινώσουμε μία απώλεια στο παιδί μας, χρειάζεται να έχουμε στο μυαλό μας το κατά πόσο τα παιδιά μας έχουν αντιληφθεί την καθολικότητα, τη μη αναστρεψιμότητα και την παύση των ζωτικών λειτουργιών. Αυτό διαφέρει ανάλογα με την ηλικία. Κατά τη βρεφική και πρώιμη νηπιακή ηλικία (0-3 ετών) δεν αντιλαμβάνονται την οριστικότητα και την μονιμότητα του θανάτου. Την παρομοιάζουν στο μυαλό τους με κάποιο ταξίδι ή με ύπνο. Κατά την προσχολική ηλικία (3-6 ετών) τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται εν μέρει την έννοια του θανάτου, ωστόσο τον κατανοούν περισσότερο σαν αποχωρισμό (πιστεύουν ότι το άτομο που πέθανε μπορεί να επιστρέψει). Κατά τη σχολική ηλικία (6-12 ετών) αντιλαμβάνονται πλέον το θάνατο ως καθολικό και μη αναστρέψιμο γεγονός. Όταν θέλουμε να ανακοινώσουμε μία απώλεια, ενημερώνουμε αρχικά το παιδί για το τι θα συμβεί από εδώ και στο εξής δηλαδή λέμε τι θα αλλάξει και τι όχι. Είμαστε ειλικρινείς και δεν αποκρύπτουμε το γεγονός. Η απόκρυψη μπορεί να επιτρέψει στα παιδιά να κάνουν τις δικές τους ερμηνείες, που μπορεί να είναι πιο τρομακτικές από την πραγματικότητα. Ενημερώνουμε άμεσα τα παιδιά μετά το γεγονός. Χρησιμοποιούμε απλές και συγκεκριμένες λέξεις τις οποίες μπορεί να κατανοήσει το παιδί, π.χ., για τα μικρότερα παιδιά μπορούμε να παρομοιάσουμε την απώλεια με αυτό που συμβαίνει όταν ένα λουλούδι μαραίνεται και πεθαίνει. Για τα μεγαλύτερα παιδιά, ενημερώνουμε άμεσα για τις πραγματικές συνθήκες θανάτου, χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Φράσεις όπως έφυγε ή κοιμήθηκε μπορεί να επιφέρουν σύγχυση στο παιδί, ωστόσο αν εμείς ως γονείς θεωρούμε ότι μπορεί να λειτουργήσουν καλύτερα για το δικό μας παιδί ή και για εμάς προσωπικά, ώστε να διαχειριστούμε το βάρος που κουβαλάμε κι εμείς οι ίδιοι εκείνη τη στιγμή, μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε αρχικά και συμπληρωματικά στα παραπάνω. Τέλος, πολύ βοηθητικό θα μπορούσε να είναι να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να διατηρήσουν  μια συνεχή σύνδεση με το αγαπημένο πρόσωπο που έχει πεθάνει – μέσω αναμνήσεων, τελετουργιών και άλλων συμβολικών ενεργειών. Έχει φανεί ότι, με αυτούς τους τρόπους τα άτομα μπορούν να βρουν κουράγιο και νόημα στη διατήρηση μιας σχέσης με το πρόσωπο που έχει φύγει από τη ζωή.

Τα στάδια του πένθους αποτελούν συνήθεις αντιδράσεις στην απώλεια, εμφανίζονται όταν κάποιος πενθεί και περιγράφουν μια αλληλουχία μέσα από την οποία τα άτομα μπορούν να βρουν κουράγιο και νόημα ώστε να συνεχίσουν τη ζωή τους. Η θεωρία των σταδίων του πένθους αναπτύχθηκε από την Kuhbler Ross και προέκυψε από τη μελέτη ασθενών με καρκίνο. Είναι μια θεωρία που αναφέρεται συχνά και για τον χωρισμό. Τα στάδια του πένθους σύμφωνα με τη θεωρία αυτή είναι τα εξής: άρνηση (σοκ), θυμός, διαπραγμάτευση, θλίψη και αποδοχή. Παρότι αναφερόμαστε σε στάδια χρειάζεται να θυμόμαστε ότι το πένθος αποτελεί μία προσωπική εμπειρία και ο καθένας μας το βιώνει με τον δικό του τρόπο, χωρίς να υπάρχει σωστό και λάθος στο πώς θα θρηνήσουμε. Πρόκειται για μια συνεχή διεργασία από την οποία μπορεί να περάσουμε πολλές φορές και όχι με μια σειρά, ούτε απαραίτητα διαδοχικά ή γραμμικά. Ενδεχομένως κάποια στάδια να τα προσπεράσουμε ή να γίνει μία επανάληψη του κύκλου.